بازنویسی و کوتاه سازی نوشته ای به نام ” توانایی زبان فارسی ” از دکتر محمود حسابی از شماره مهرماه 1350 نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان .
بارگیری نوشته ” توانایی زبان فارسی ” از دکتر محمود حسابی

پیشگفتار
از رنسانس به این سو ، مردم اروپا کم کم ابزارهای نو ساختند و پس از گذشت دو قرن ، ابزار کار آنها به اندازه ای پیشرفت کرد که مردم دیگر یارای ایستادگی در برابر یورش آنها را نداشتند . همزمان با این پیشرفت فناوری ، دگرگونی شگرفی هم در فرهنگ و زبان مردم اروپا پیدا شد . زیرا برای بیان دانش نو ، ناگزیر نیازمند واژه های نوینی بودند و کم کم توان بزرگی برای گفتارهای گوناگون در زبان های اروپایی پدیدار گشت .
چگونه زبان های اروپایی توانستند همگام با پیشرفت فناوری ، واژه های نو بیافرینند؟
شیوه ی واژه سازی در زبان های اروپایی ، این زبانها را در آفرینش واژه های نو توانمند ساخته . ولی همه ی زبان ها این ویژگی را ندارند .
- در زبان های هندواروپایی نام و ریشه و وندها به هم میچسبند تا واژه های نو بسازند.
- در زبان عربی ، چیزی به نام واژه نو نداریم، دستور بزرگی هست که همه ی واژه هایی که میشود ساخت را روشن کرده ولی دستوری برای ساخت واژه های نو ندارد . شمار واژه های ساخت پذیر در زبان عربی بسته است .
روش ساخت واژه ها در زبان عربی
- واژه ها بر پایه ی ریشه های سه حرفی یا چهار حرفی ساخته میشوند ، مانند فعل ، کتب ، علم .
- برای ساخت واژه ، ریشه ها به باب میروند . برای نمونه ریشه های سه حرفی فعل و کتب و علم هنگامی که به باب فاعل رود میشود فاعل و کاتب و عالم .
شمار واژه های ساخت پذیر در این زبان ها به شمار ریشه های ثلاثی و رباعی وابسته است . پس باید بسنجیم بیشینه شمار ریشه های ثلاثی چقدر است . برای اینکار یک روش ریاضی به نام جبر ترکیبی را بکار میگیریم :
چند جور میشود k چیز را از میان n چیز، برگزید ؟ P میشود جایگشت k چیز از n چیز .
P = n ( n – 1 ) ( n – 2 ) …. ( n – k + 1 )
برای نمونه میتوان 20 دو حرفی با چینش یگانه از میان 5 حرف ، برگزید .
n = 5 , k = 2 .
P = 5 ( 5 – 1 ) = 20
اکنون میخواهیم شمارش کنیم از میان 28 حرف الفبای سامی ، چند چینش سه تایی میتوان درآورد ؟ شمار ثلاثی های مجرد میشود :
P = 28 * 27 * 26 = 19656
- بیشینه ی ریشه های ثلاثی 19656 است و نمیشود بیش از شمار ریشه ثلاثی در این زبان باشد .
- درباره ی ریشه های رباعی میدانیم که شمارشان اندک و نزدیک به 5 درسد شمار ریشه های ثلاثی است ، پس شمار آنها نزدیک به 1000 است .
- چون ریشه هایی هستند که یک حرف در آنها دوبار بکار رفته ، از این رو به ریشه هایی که پیشتر شمارش کردیم، چند هزار می افزاییم و شمار بیست و پنج هزار ریشه 25000 را میپذیریم .
این ریشه ها باید به باب ها بروند تا واژه ها ساخته شود . با این روش بیشینه ی 70 واژه برای هر ریشه بدست میاید. شمار همه ی واژه های ساخت پذیر با دستور عربی .
25000 * 70 = 1750000
ساخت بیش از 2 میلیون واژه در زبان عربی شدنی نیست ، اگرچه زبان عربی بسیار بیشتر واژه دارد ، اینها از کجا آمده اند ؟
وام واژه ها : زبان عربی توانایی شگفت انگیزی در عربی سازی واژه های زبان های دیگر دارد ، اینکه چهار حرف گچپژ ندارد هم به این توانایی افزوده است .
واژه های بسیاری در عربی روش ساخت ندارن ، یا از جایی نیومدن .
ناکارآمدی های زبان عربی
- چون واژه ها کم هستند ، هر واژه چندین چم دارد ولی نخستین ویژگی یک زبان علمی باید این باشد که هر واژه ، چم خودش را داشته باشد تا از برداشت نادرست پیشگیری شود .
- برای فراگیری همه ی واژه های عربی باید 25000 ریشه را از بر داشت که این برای مردم عرب هم شدنی نیست چه رسد به دیگران .
- اگر شمار واژه هایی که نیاز داریم از 2 میلیون بگذرد ، دیگر در زبان عربی راهی برای ساخت یک واژه نو با چم نو ( معنی نو ) نیست . مگر اینکه چم تازه را با یک گزاره بازگویند . از همین رو است که در فرهنگ های واژگان از یک زبان اروپایی به زبان عربی ، مبینیم چم ( معنی ) شمار بسیاری از واژه ها با یک گزاره برگردان شده .
- واژه confrontation که در پارسی ” روبرویی ” است در عربی : جعل الشهود و جاها و المقابله بین اقواهم
- واژه ی permeability که در پارسی ” تراوایی ” است ، در عربی : امکان قابلیته ترشح
- واژه mollusque که در پارسی ” نرم تنان ” است ، در عربی : حیوان عادم الفقار
- واژه ی octopus که در پارسی ” هشت پا ” است ، در عربی : اخطبوط ( وام واژه از انگلیسی )
واژه سازی در زبان های هندواروپایی
زبان های اروپایی دارای 1500 ریشه و 250 پیشوند و 600 پسوند است . با چینش پیشوند ها و ریشه ها و پسوند ها و نام ها در کنار هم میتوان واژه های نو ساخت . برای نمونه از ریشه ی ” رو ”
- روند = رو + اند = ریشه + پسوند
- پیشرو = پیش + رو = پیشوند + ریشه
- روال = رو + ال = ریشه + پسوند
- رفتار = رفت + آر = ریشه + پسوند
در این نمونه ها میبینید که ریشه ی “رو” به دو شکل آمده است ، یکی “رو” و دیگری “رفت” . اگر شمار ریشه ها را همان 1500 تا بگیریم ، با 250 پیشوند ، شمار واژه های ساخت پذیر “ریشه + پسوند” میشود 375000 .
1500 * 250 = 375000
به واژه هایی که اینگونه بدست آمده میتوان یک پسوند افزود ، همچون :
خودگذشتگی = خود + گذشت + گی = پیشوند + ریشه + پسوند
پیشگفتار = پیش + گفت + ار = پیشوند + ریشه + پسوند
هرگاه 375000 واژه که با 1500 ریشه و 250 پیشوند ساخته شده اند را با 600 پسوند ترکیب کنیم ، شمار 225000000 یا 225 میلیون واژه بدست میاید .
375000 * 600 = 225000000
همچنین واژه هایی که از ریشه با پسوند تنها ساخته میشوند ، میشود :
1500 * 600 = 900000
پس همه ی واژه هایی که با ریشه ها و پیشوند ها و پسوند ها ساخته میشود ، میشود 226 میلیون واژه .
225000000 + 375000 + 900000 = 225275000
در این براورد تنها واژه هایی که با ریشه ها و پسوند ها و پیشوند ها ساخته میشوند را شمردیم ، ولی چینش های دیگری نیز هست :
- نام + ریشه = پیاده رو
- نام + نام = خردپیشه
- اسم + صفت = روشن دل
- ریشه + صفت = خوش خرام
- ریشه + ریشه = گفت و گو
شمار واژه های ساخت پذیر با همه این چینش ها ، مرزی ندارد . و برای دریافت همه ی این واژه ها تنها نیاز به فراگرفتن 1500 ریشه و 850 پیشوند و پسوند داریم ولی در زبان عربی ، برای دریافت 2 میلیون واژه ، باید 25000 ریشه را از بر داشت و دستور های پیچیده ی صرف افعال و اشتقاق را نیز آموخت .
زبان پارسی یک زبان هندواروپایی
زبان پارسی یکی از زبان ها هندواروپایی است و دارای همان ریشه ها و همان پیشوندها و پسوندها است . گویش حرف ها در میان زبانهای هندواروپایی گوناگون است که این ناهمسانی در درازای زمان و بر پایه ی روالی پدیدار گشته . این دگرش های گویش در داده چین ( جدول ) زیر برای شش زبان نشان داده شده .
بارگیری نوشته ی توانایی زبان پارسی از دکتر محمود حسابی .

توانایی که در هر زبان هندواروپایی همچون سانسکریت و یونانی و لاتین و آلمانی و فرانسه و انگلیسی هست ، در زبان پارسی هم ، همان توانایی هست . ابزار کار برای ایرانیان آماده است ، تنها باید خود ایرانیان بخواهند و کوشش کنند و این ابزار را بکار گیرند .
اگر بنشینیم و دست روی دست بگذاریم ، سیل واژه های بیگانه در کاخانه ها و کارگاهها و دانشگاه ها روان میشود و خدای ناکرده در زادگاه فردوسی بخود خواهند بالید که زبان پارسی را کنار گذاشته و به زبان بیگانه سخن میگویند .
